Rrallë ndodh që një çështje që ka të bëjë me një kryebashkiak të një kryeqyteti jo anëtar i BE-së të shfaqet në bisedat private të komisionerëve, diplomatëve dhe këshilltarëve në Bruksel. Megjithatë, gjatë vitit të fundit, paraburgimi i Erion Veliajt ka bërë pikërisht këtë. Ajo që nisi si një hetim i brendshëm për korrupsion është shndërruar në një nga testet më të vëzhguara të qeverisjes në periferi të Europës, jo për shkak të akuzave në vetvete, por për shkak të mënyrës se si institucionet e Shqipërisë i kanë trajtuar ato. Në një rajon ku stabiliteti politik dhe pavarësia e gjyqësorit mbeten ende të paqëndrueshme, rrethanat që rrethojnë paraburgimin e Veliajt tashmë mbartin pasoja që shtrihen përtej Tiranës.
Profili publik i Veliajt ndihmon për të shpjeguar këtë vëmendje. Si kryebashkiak afatgjatë, së cilit gjerësisht i atribuohet modernizimi i Tiranës, ai shihej si një nga drejtuesit lokalë më të aftë në Ballkan dhe si një avokat i dukshëm i integrimit europian. Largimi i tij i menjëhershëm nga jeta publike, i ndjekur nga muaj të tërë paraburgim pa aktakuzë, ngjalli herët pikëpyetje mbi procesin e rregullt ligjor dhe kufijtë e autoritetit të prokurorisë. Këto shqetësime u theksuan ndërsa kronologjia u bë më e qartë. SPAK, Struktura e Posaçme kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar, një institucion i krijuar me mbështetjen e BE-së për të forcuar shtetin e së drejtës, shpalli akuzat zyrtare vetëm më 23 korrik, më shumë se pesë muaj pasi kishte nisur paraburgimi i tij. Deri atëherë, dy vlerësime të veçuara ligjore, të publikuara fillimisht në qershor dhe të zgjeruara në tetor, tashmë kishin evidentuar mospërputhje serioze procedurale.
Ngjarjet në nëntor shtuan më tej presionin. Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë rrëzoi përpjekjet për ta larguar Veliajn nga detyra, duke riafirmuar mandatin e tij. Menjëherë pas kësaj, kryebashkiaku i Stambollit, Ekrem İmamoğlu, vetë i ndaluar dhe i ndjekur penalisht në rrethana të kontestuara, shprehu publikisht solidaritetin e tij. Më vonë, po atë muaj, kur një mision monitorimi i Këshillit të Europës vizitoi Tiranën, SPAK-u raportohet se refuzoi t’i lejonte delegacionit takim me Veliajn. Për një institucion të mandatuar të hetojë rastet e korrupsionit në mënyrë transparente, vendimi për të kufizuar aksesin te një i paraburgosur me profil të lartë ngriti menjëherë pyetje mbi mbikëqyrjen dhe llogaridhënien gjatë procesit të anëtarësimit të Shqipërisë në BE.
Të marra së bashku, këto zhvillime tregojnë një tension më të thellë institucional. Shqipëria ka normën më të lartë të paraburgimit para gjykimit në Europë, dhe një masë e menduar si përjashtim është shndërruar në rutinë. Në rastin e Veliajt, lirimi me kusht u refuzua në mënyrë të përsëritur me shpjegime të kufizuara, ndërsa ekipi i tij ligjor u përball me vështirësi për të siguruar në kohë akses në dosjen e plotë të provave. Kufizimet e vendosura ndaj tij shkonin përtej atyre të hasura në raste të ngjashme. Edhe pasi Gjykata Kushtetuese konfirmoi mandatin e tij, autoritetet proceduese imponuan kushte që e penguan atë të ushtronte përgjegjësitë thelbësore, përfshirë pjesëmarrjen fizike në mbledhje kyçe të bashkisë. Kjo ka ushqyer dyshime nëse vendimet kushtetuese po zbatohen në praktikë apo thjesht njihen në letër.
Ky model ka tërhequr vëmendjen edhe jashtë vendit. Krahasimet me Turqinë janë të vështira të shmangen. Ndalimi i İmamoğlu-së nxiti një shqyrtim nga Komisioni i Venecias, i cili paralajmëroi për rreziqet demokratike kur proceset e pazgjidhura ligjore përdoren për të anashkaluar zyrtarët e zgjedhur, në vend që të gjykojnë fajësinë. Paraburgimi i Veliajt ka zgjatur më shumë, megjithatë reagimi në Europë ka qenë më i zbehtë. Vendimi i SPAK-ut, një institucioni të ngritur me ndihmë të konsiderueshme të BE-së, për të bllokuar aksesin e vëzhguesve të Këshillit të Europës nuk ka bërë gjë tjetër veçse e ka thelluar perceptimin se qëllimi i tij fillestar po hollohet. I menduar për t’u përballur me korrupsionin e rrënjosur dhe për të forcuar shtetin e së drejtës, SPAK-u tani përballet me kritika për tejkalim gjyqësor.
Ballkani Perëndimor mbetet një kryqëzim strategjik i modeleve konkurruese politike. Prej vitesh, BE-ja ka argumentuar se zgjerimi mund të ngulisë norma demokratike dhe të konsolidojë reformat. Ky argument sprovohet kur paraburgimi më i ekspozuar i rajonit përpara gjyqit përfshin një zyrtar të lartë të zgjedhur, i mbajtur për gati një vit pa aktakuzë. Në raste të tilla, debati zhvendoset nga çështja e fajësisë apo pafajësisë dhe shkon drejt pyetjes nëse institucionet funksionojnë me parashikueshmëri, proporcionalitet dhe pavarësi nga presionet e përditshme politike.
Kjo është arsyeja pse çështja Veliaj ka fituar terren brenda komunitetit europian të politikëbërjes. Ajo ilustron se si shqetësimet për qeverisjen rriten kur proceset gjyqësore bllokohen, kur vendimet kushtetuese nuk përkthehen në autoritet praktik dhe kur vëzhguesit e jashtëm kufizohen ose përjashtohen. Tashmë pyetjet shtrihen përtej një ndjekjeje penale të vetme, deri te qëndrueshmëria e kornizës institucionale të Shqipërisë nën një trysni të vazhdueshme politike.
Përfundimi i çështjes së Veliajt do të ketë rëndësinë e vet, në vetvete. Megjithatë, mënyra se si ajo shpaloset, ritmi dhe transparenca e procedurave, si dhe shkalla e respektit të treguar ndaj autoritetit kushtetues, do të formësojnë gjithashtu mënyrën se si Europa gjykon qëndrueshmërinë institucionale përgjatë kufijve të saj. Vëmendja në rritje jashtë vendit nuk shtyhet nga ndjenja simpatie për një individ; ajo pasqyron një vetëdije se ajo çfarë po ndodh në Tiranë nxjerr në pah brishtësitë strukturore në arkitekturën demokratike të rajonit, të cilat Europa, nëse është vërtet serioze për zgjerimin dhe sundimin e ligjit, nuk mund t’ia lejojë vetes t’i injorojë.
Artikulli origjinal i botuar në International Policy Digest