Në fillim të vitit 1997, një ish-punëtore e vogël rome, e cila punonte në një fabrikë këpucësh, Maksude Kadena, doli në ballkonin e banesës së saj të vjetër të epokës komuniste.
Poshtë saj qëndronin me qindra njerëz që kishin investuar në kompaninë e saj, Sude.
Kjo e fundit kishte ofruar shpërblime të mëdha: 5-10% kthime në muaj.
Por, papritmas, pagesat e interesit nuk dukeshin gjëkundi. Investitorët po pengoheshin të merrnin kapitalin e tyre.
Në dorë, Kadena mbante një megafon. Tani, ajo e vuri në buzë.
“Loja ime ka mbaruar”, i komunikonte ajo turmës më poshtë. “Ishte një lojë piramidale. Kompania ime është e falimentuar. Dhe nuk duhet të kërkoni para”.
Kjo deklaratë e beftë u pasua nga një moment heshtjeje.
Në atë gjysmë sekonde, vala e një prej manive financiare më të çuditshme të historisë shpërtheu, duke e shtyrë Shqipërinë drejt luftës civile dhe duke niveluar shpresat e një brezi.
“Nuk ua kemi marrë as vezët pulave për t’u gatuar fëmijëve tanë”, më tha një roje që qëndronte jashtë një universiteti shqiptar, në nëntor të këtij viti. “Ne thjesht i shesim dhe i vendosim paratë në skema. Por çfarë ndodhi më pas? Tragjedi”.
Portretizimi i Maksude Kadena-s nga media
Rrugëtimi
Mbërrita në Shqipëri për një dokumentar për “BBC Radio 4”, duke u përpjekur të kuptoja sesi një vend i tërë ra pre e një mashtruesi.
Në kulmin e tyre, shumë skema të ndryshme shqiptare, nga të cilat Sudja ishte vetëm një, kishin detyrime prej 700 milionë paundësh – në një vend, GDP-ja e të cilit ishte vetëm 2.1 miliardë paund.
A kishte diçka në këtë disk të vogël të Ballkanit Perëndimor që e kishte bërë atë kaq të prekshëm ndaj ngjitjes?
Ajo që ndodhi në Shqipëri është e lehtë për t’u hedhur poshtë: e mbyllur prej kohësh në fund të tabelave të ligës ekonomike të Evropës, është vendi më i largët për të cilin dimë pak.
Por, historia sesi i shpëtoi komunizmit brutal, me sy të hapur dhe optimist, për t’u shembur nën një kapitalizëm brutal është një histori që vjen aromë fabule.
Në fund të fundit, nuk ishin vetëm fermerët dhe fshatarët që kryen vetëvrasje financiare.
Në shkallën sociale, klasat e mesme ndonjëherë shesin shtëpitë e tyre, shpërngulen në banesa me qira, pastaj i investojnë paratë e shtëpisë.
Në Tiranë takova një avokat, Lazer Sokoli, i cili vetëm duke e kërcënuar se nuk do të fliste më me të, arriti ta bindte vëllain që të mos e shiste shtëpinë e familjes.
Muaj më vonë, ai ishte në darkë me të njëjtin vëlla dhe mikun e vëllait të tij, kur një televizor në një cep të restorantit transmetoi lajme për trazirat, ndërsa investitorët bërtisnin për të tërhequr paratë e tyre.
I gjithë vendi heshti. Jo vetëm shoku i vëllait tim kishte shitur shtëpinë e tij, por edhe të motrës. Ai u çmend… doli se kishte humbur gjithçka. Tani ai është në Gjermani, duke punuar fort për të siguruar bukën e gojës dhe duke u përpjekur t’ia paguajë motrës pak nga pak.
Historiku
Në vitin 1945, Shqipëria ishte kthyer në një mbretëri eremitë, nën kontrollin e një diktatori tiranik, por jokarizmatik, Enver Hoxha.
Kufijtë u vulosën. “Kam punuar në një doganë”, më tha Drago Kalimi, një ish-mësues shkolle.
“Edhe kur ne mirëpresim turistë nga Greqia, duhej të ishim të shoqëruar nga ushtarë”.
Në vitin 1992, kur vendi u përqas me demokracinë, qytetarët e zakonshëm nuk dinin pothuajse asgjë për botën e jashtme.
Është ndoshta e kuptueshme që ata ishin në mënyrë naive – optimistë – kur zgjodhën si Presidentin e tyre të parë, Sali Berishën, një ish-kardiolog.
Platforma e politikës së Berishës, siç më tha analisti Remzi Lana, ishte: “Gjithçka në komunizëm, por me shenjën minus përpara”.
Nga socializmi më i gurtë, Shqipëria do të përpiqej të thithte tregun më të lirë nga i gjithë kapitalizmi.
Në fillim, funksionoi. Ndërsa shtete si Bullgaria e afërt luftuan për të mbajtur një sistem ekonomik të ngadaltë hibrid, Shqipëria u rrit me më shumë se 8% në vit nga 1993 në 1995.
Një pjesë e kësaj rritjeje ishte reale.
Por kjo u dha shumë mbulesë skemave piramidale që ishin zhbërja e kombit.
Njëra, “Vefa”, në fakt kishte shumë pasuri të vërteta: ata zotëronin një zinxhir supermarketesh dhe karburantesh.
Emri i tyre ishte në mallra të njohura, të përditshme. Ishte e natyrshme të supozohej se ato ishin legjitime, edhe nëse shpërblimet që ata ofruan ishin të mëdha.
“Një kushëriri im ishte ndërmjetës për njerëzit që kërkonin të investonin në këto firma piramidale”, shpjegon CEO i Tirana Business University, Artan Hoxha. “Ajo i këshillonte njerëzit që të vendosnin disa para në skemën A, disa në skemën B. Disa në skemën C. Njëra ka interes të lartë, por nuk është aq i sigurt; tjetri ka interes të ulët, por është më i shëndoshë. Në mendjen e saj ajo po ndërtonte një portofol të ekuilibruar. Ajo nuk e dinte që ata ishin të gjithë njëlloj!”.
Media
Askush nuk po u jepte shqiptarëve këshilla të shëndosha. Kombi tani teknikisht kishte një shtyp të lirë.
Por, ndërsa skemat morën hov, ata filluan të paguanin për reklama në stacionet televizive private të sapoformuara dhe në gazetat e reja.
Shefat e mediave e dinin se në cilën anë buka e tyre ishte lyer me gjalpë dhe shumë shpejt, shtypi filloi të fliste vetëm në favor të skemave.
“Kjo ishte përpara internetit”, ishte një refren që e dëgjova më shumë se një herë. “Nuk e dinim. Ne thjesht nuk mund të kontrollonim”.
Për njerëzit e zakonshëm, në vend që të bëheshin terren provash për të vërtetën dhe debatin, massmedia-t iu nënshtruan thuajse menjëherë lajmeve të rreme.
Demokracia, gjithashtu, dështoi. Shefat e skemave ishin të lidhur mirë.
Ata u përzien me elitën e re politike dhe kërkuan favore për t’i mbajtur sytë e shtetit gjetkë.
Sigurisht, kutia e votimit duhet të ishte kontrolli përfundimtar – qeveritë që rrëzojnë ekonominë nuk zgjasin shumë.
Por të gjithë stimujt afatshkurtër ishin për të injoruar problemin.
Në fakt, në mes të ballafaqimit me një zgjedhje të diskutueshme, presidenti Berisha nxori ministrat në televizion duke garantuar se skemat ishin të sigurta.
Pasi Sudja ishte shembur, qeveria ndërhyri në dy skema, duke dërguar likuiduesit dhe duke arritur të rikuperonte midis 40 dhe 60% të kapitalit.
Fabula drejt fundit
Por këtu zuri vend një lloj kureshtjeje e psikologjisë njerëzore.
Në vend të mirënjohjes, publiku u ngurtësua.
Investitorët zgjodhën të fajësojnë ndërhyrjen e shtetit për shkatërrimin e kompanive.
Njerëzit nuk ishin të gatshëm të pajtoheshin me madhësinë e gënjeshtrës që u ishte shitur.
Por shumë shpejt, për kushëririn e Artanit, vëllain e Lazerit dhe miliona të tjerë, nuk do të kishte më justifikime, askund për t’u fshehur.
Në kaosin që pasoi zbërthimin e skemave, armatimet e kombit u bastisën.
700 mijë armë avulluan në një popullsi totale prej 3.5 milionë banorësh.
Për muaj të tërë, çdo natë zhurma e të shtënave dëgjohej në qytetet e mëdha, ndërsa pronarët e rinj i merrnin lodrat e tyre për një qark.
Në qytetin jugor të Gjirokastrës, një çift i shtresës së mesme që kishte humbur shumën e moderuar prej 5 mijë dollarësh në skema më tregoi se si i kishin mbushur muret e shtëpisë së tyre me libra, për të thithur plumbat qorr.
Natë pas nate, burri flinte në studion e tyre fotografike, me armën që kishte marrë edhe ai nga një armaturë, duke bërë roje kundër grabitësve.
Harku i fabulës tashmë ishte i plotë.
Në pesë vjet, Shqipëria kishte kaluar nga optimizmi dhe besimi në një katastrofë totale.
Ish-redaktori i VICE Magazine, Gavin Haynes
Lakmia individuale supozohej të fuqizonte tregjet, por – pa kaluar nga mbikëqyrja, kontrollet dhe balancat, kultura e fortë qytetare – përfundoi në lypje.
Shqipëria e viteve ’90-të është ndoshta një eksperiment i përshtatshëm laboratorik për atë që ndodh kur i lë gjërat “në vete”.
Rrëfimi i këtij artikulli i përket gazetarit Gavin Haynes dhe është përshtatur për Albanian Post