“Një herë e një kohë…”
Kështu nisin përrallat e shkruara dhe të kënduara.
Në këtë mënyrë nis edhe “përralla e gjatë e Shqipërisë së Enver Hoxhës”, shkruar nga shkrimtarja polake, Margo Rejmer.
“…parajsa u krijua në vendin më të përsosur socialist në botë.
Aty, ku gjithçka u përkiste të gjithëve dhe asgjë nuk i përkiste askujt.
Aty, ku të gjithë dinin të lexonin dhe të shkruanin, por ata mund të shkruanin vetëm çka merrte autorizim dhe mund të lexonin vetëm atë që miratonin autoritetet.”
Ndonëse ende nuk është sjellë në gjuhën shqipe, “Balta më e ëmbël se mjalta”, shkruar në vitin 2018, dhe përkthyer në anglisht një vit më parë ka në qendër shqiptarët, të cilët jetuan në periudhën komuniste.
Ngasjen për të shkelur në tokën shqiptare do ta kishte që një dekadë më parë.
“Asokohe jetoja në Rumani, por Shqipëria më shfaqej në tregimet e miqve të mi, si një lloj vendi ekzotik dhe paksa absurd”.
Kështu, Rejmer vendosi të lokalizohej në vitin 2013 në vendin tonë, për t’i grumbulluar vetë historitë.
Për Albanian Post zbulon sesi zbriti në terren, ku “fillova të flas me njerëzit, duke shkruar rrëfimet e rralla të tyre, sipërfaqësore, që shpesh mund të shkruheshin në një rresht të vetëm”.
Më herët kishte dëgjuar se “mund të përfundoje në burg për t’u ankuar se buka ishte bajate ose se domatet ishin të kalbura”.
Ajo thotë që, në këtë momente, kuptoi se “çfarë subjekti i jashtëzakonshëm ishte vetë Shqipëria”.
“E dija se po të mblidhja disa histori të sakta të vërteta, libri mund të ishte shumë i fuqishëm, sepse Shqipëria komuniste ishte një rast unik, pothuajse i paimagjinueshëm”.
Në vitin 2015, Rejmer, e cila është në profesion gazetare, u transferua në Shqipëri që të qëndronte përgjithmonë.
Në këtë periudhë, bën me dije ajo, rastësisht do të dëgjonte historinë e Fatos Lubonjës.
“Kështu do të ndryshonte rrjedha e librit tim, pasi kuptova se librin tim, të cilin fillimisht kisha në plan ta titulloja ‘Shqipëria për fillestarët’, duhet të kishte një titull tjetër, pasi duhej të fokusohej në histori nga epoka komuniste”.
Për Rejmer, dëgjimi i tregimeve do të kthehej në një varësi.
“Një tregimtar i mirë ka ndjeshmërinë e tij të veçantë dhe tregon përrallën e tij duke përdorur metafora, simbole dhe pika kthese – thjesht duhet ta drejtoni personin për ta nxjerrë atë dhe për të mbledhur të gjitha detajet”.
E pyetur se pse zgjodhi këtë mënyrë, shprehet se duhet të ishte e padukshme kur personazhet e saj flisnin.
Kjo pasi ishte tragjedia e personazheve, zëri i tyre që kishte rëndësi.
“Unë isha vetëm një xhami, ku ata faleshin dhe më vonë një redaktore”.
Por kjo nuk e ka ndalur autoren që të fusë, në mënyrë të fshehur, këndvështrimin dhe ndjeshmërinë e saj në kapitujt që janë krijuar për t’u lexuar si tregime të shkurtra, secili i bazuar në një imazh apo anekdotë të vetme.
“Gjatë shkrimit të këtyre kapitujve lirikë, në të cilët u përpoqa të kapja melodinë e propagandës apo të një balade popullore, pata rastin të ndihem sërish si autor i trillimit”.
Gjatë bisedës me Albanian Post, Rejmer zbulon se për të shkruar këtë libër, i është dashur të bisedojë me 300 “dëshmitarë të kohës”, ndonëse libri përmban vetëm 30 histori.
Për të finalizuar objektivin e saj, ajo thotë se udhëtimi nuk ka qenë fort i lehtë: ai kishte plot të tatëpjeta.
Ajo rrëfen sesi ka humbur një vit, duke u përpjekur të mbledhë histori në Tiranë, duke folur me njerëz nën moshën 40 vjeç.
“Ndonjëherë më dukej sikur po dëgjoja pa pushim të njëjtin tregim të kotë të debatit publik. Por më pas u transferova në qytetet më të vogla, si Shkodra dhe Gjirokastra, dhe kuptova se gjithçka kishte të bënte me gjetjen e personit të duhur, mjaft të ndjeshëm dhe inteligjent për të përshkruar të kaluarën me gjithë kompleksitetin e vet”.
Njerëzit nuk i besonin plotësisht kujtimet e tyre, por Rejmer thotë se e shihnin atë si një fëmijë – pasi edhe shqipja e saj ishte e çalë.
“Isha pak si një fëmijë 9-vjeçar, kështu që nuk përbëja kërcënim për askënd. Dhe isha fort e fokusuar në procesin e të dëgjuarit”.
Pas disa kapitujve të shkurtër me zërin e saj, Rejmer kalon në historitë e të mbijetuarve të Hoxhës, të treguara me zërat e tyre, zërat që u heshtën nën sundimin e tmerrit të Hoxhës, me autorin që shërbente si alkimisti i tyre gjuhësor.
Ky bashkëpunim tregimtar kërkon besim dhe një antidot artistik ndaj represionit dhe paranojës thelbësore për sundimin e Hoxhës.
Përmes kurimit dhe aranzhimit të aftë, Rejmer do të përmblidhte për lexuesin një përshkrim të plotë të atyre viteve të tmerrshme dhe më gjerë, duke përfshirë një vështrim të shkurtër të Shqipërisë së sotme dhe marrëdhënieve të tensionuara me të kaluarën e saj.